राज्यसेवा परीक्षा - योजना व अभ्यासक्रम

पेपर -1 (300 गुण) : मराठी भाषेचे पात्रता पेपर

काळजीपूर्वक गद्य वाचण्याची आणि समजून घेण्याची उमेदवारांची क्षमता तपासणे हा पेपरचा उद्देश आहे. मराठी भाषेत सुस्पष्ट आणि अचूकपणे विचार व्यक्त करा.

प्रश्नांचा नमुना विस्तृतपणे खालीलप्रमाणे असेल :

1. दिलेल्या परिच्छेदांचे आकलन.
2. अचूक लेखन.
3. वापर आणि शब्दसंग्रह.

4.लघु निबंध.

5.इंग्रजीतून मराठीत अनुवाद आणि उलट.

हा पेपर पात्रता स्वरूपाचा असेल. या पेपरमध्ये मिळालेले गुण रँकिंगसाठी गणले जाणार नाहीत.

पेपर – २ (300 गुण) : इंग्रजी भाषेचे पात्रता पेपर

काळजीपूर्वक गद्य वाचण्याची आणि समजून घेण्याची उमेदवारांची क्षमता तपासणे हा पेपरचा उद्देश आहे. मराठी भाषेत सुस्पष्ट आणि अचूकपणे विचार व्यक्त करा.

प्रश्नांचा नमुना विस्तृतपणे खालीलप्रमाणे असेल :

1. दिलेल्या परिच्छेदांचे आकलन.
2. अचूक लेखन.
3. वापर आणि शब्दसंग्रह.
4. लघु निबंध.

हा पेपर पात्रता स्वरूपाचा असेल. या पेपरमध्ये मिळालेले गुण रँकिंगसाठी गणले जाणार नाहीत.

पेपर – 3 (२५० गुण) :

निबंध

निबंध पेपरमध्ये, उमेदवारांना अनेक विषयांवर निबंध लिहिण्याची आवश्यकता असू शकते. निबंधाच्या विषयाशी जवळून त्यांच्या कल्पना सुव्यवस्थित पद्धतीने मांडण्यासाठी आणि संक्षिप्तपणे लिहिण्यासाठी ते अपेक्षित आहे.

भारतीय संस्कृती प्राचीन ते आधुनिक कला, साहित्य आणि वास्तुकला या प्रमुख पैलूंचा समावेश करेल.

पेपर – 4 (250 गुण)  सामान्य अध्ययन:-1

भारतीय वारसा आणि संस्कृती, जगाचा इतिहास आणि भूगोल आणि समाज

• भारतीय संस्कृती प्राचीन ते आधुनिक कला, साहित्य आणि वास्तुकला या प्रमुख पैलूंचा समावेश
• महाराष्ट्रातील संत चळवळीचा विशेष संदर्भ असलेली भक्ती चळवळ आणि तिचे तत्वज्ञान अभ्यास विशेषता: महाराष्ट्रात असलेल्या चळवळी व त्यांचे तत्वज्ञान
• आधुनिक भारतीय इतिहास सुमारे अठराव्या शतकाच्या मध्यापासून ते सध्याच्या महत्वाच्या घटना, व्यक्तिमत्व, समस्या
• स्वातंत्र लढा – त्याचे विविध टपे आणि विविध भागांतील महत्वाचे योगदान/योगदानदेश त्यांचे विविध टपे आणि देशातील विविधभागाचे महत्त्वाचे योगदान
• स्वातंत्र्र्योत्तर एकत्रीकरण आणि देशात पुनर्रचना.
• जगाच्या इतिहासात 18 व्या शतकातील औद्योगिक क्रांती, जागतिक युद्धे, अशा घटनांचा समावेश
• राष्ट्रीय सीमाची आखणी पुन्हा काढणे, वसाहतवाद, उपनिवेशीकरण, साम्यवादसारखे राजकीय तत्वज्ञान,
• भांडवलशाही, समाजवाद इ.- त्यांचे स्वरूप आणि समाजावरील प्रभाव.
• भारतीय समाजाची ठळक वैशिष्ट्ये, भारतातील विविधता
• महिला आणि महिला संघटनेची भूमिका, लोकसंख्या आणि संबंधित समस्या, गरिबी आणि विकास समस्या, शहरीकरण, त्यांच्यासमस्या आणि त्यावरील उपाय
• जागतिकीकरणाचे भारतीय समाजावर होणारे परिणाम
• सामाजिक सबलीकरण, जातीयवाद, प्रादेशिकता, धर्मनिरपेक्षता
• जगाच्या भौतिक भूगोलाची ठळक वैशिष्ट्ये.
• जगभरातील प्रमुख नैसर्गिक संसाधनांचे वितरण (दक्षिण आशिया आणि भारतीय उपखंडासहच्या विविध भागांमध्ये प्राथमिक, दुय्यम आणि तृतीयक क्षेत्रातील उद्योगांच्या स्थानासाठी जबाबदार घटक, महाराष्ट्राच्या संदर्भासहित जग (भारतासह) भूकंप, त्सुनामी, ज्वालामुखीय क्रियाकलाप, चक्रीवादळ इत्यादी महत्त्वाच्या भूभौतिकीय घटना, भौगोलिक वैशिष्ट्ये आणि त्यांचे स्थान- गंभीर भौगोलिक वैशिष्ट्यांमधील बदल (जलसंस्था आणि बर्फाच्या टोप्यांसह) आणि वनस्पती आणि प्राणी आणि अशा बदलांचे परिणाम.

पेपर- ५ (250 गुण) सामान्य अध्ययन :२

• शासन, राज्यघटना, राज्यव्यवस्था, सामाजिक न्याय आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध
• भारतीय संविधान- ऐतिहासिक आधार, उत्क्रांती, वैशिष्ट्ये, सुधारणा, महत्त्वपूर्ण तरतुदी आणि मूलभूत रचना
• संघ आणि राज्यांची जबाबदा-या, संबंधित समस्या आणि आव्हाने स्थानिक, स्तरापर्यंतची रचना, अधिकार आणि विवादयांचे हस्तांतरण आणि त्यातील आव्हाने.
• विविध घटकांतील शक्तींचे पृथक्करण; विवाद निवारण यंत्रणा आणि संस्था.
• भारतीय घटनात्मक योजनेची इतर देशांशी तुलना
• संसद आणि राज्य विधानमंडळे – रचना, कामकाज, कामकाजाचे आचरण, अधिकार आणि विशेषाधिकार यातून उद्भवणारे प्रश्न.
• कार्यकारी आणि न्यायपालिकेची रचना, संघटना आणि कार्य- मंत्रालये दबाव गट आणि औपचारिक/अनौपचारिक संघटना आणि त्यांची राजकारणातील भूमिका.
• स्थानिक स्वराज्य संस्था
• लोकप्रतिनिधी कायद्याची ठळक वैशिष्ट्ये
• विविध घटनात्मक पदांवर नियुक्ती, विविध घटनात्मक पदे, अधिकार, कार्ये आणि न्यायीक व्यवस्था.
• विविध क्षेत्रातील विकासासाठी सरकारी धोरणे व हस्तक्षेप आणि त्यांच्या रचनेतून उद्भवणारे मुद्दे आणि अंमलबजावणी
• विकास प्रक्रिया आणि विकास उद्योग – स्वयंसेवी संस्था, बचत गट, विविध गट आणि संघटना, देणगीदार, धर्मादाय संस्था, संस्थात्मक आणि इतर भागधारक.
• केंद्र आणि राज्यांच्या लोकसंख्येच्या असुरक्षित घटकांसाठी कल्याणकारी योजना आणि कामगिरी या योजना, यांच्या संरक्षणासाठीआणि सुधारण्यासाठी यंत्रणा, कायदे, संस्था आणि विभाग.
• आरोग्य, शिक्षणाशी संबंधित सामाजिक क्षेत्र/सेवांच्या विकास आणि व्यवस्थापनाशी संबंधित समस्या, मानव संसाधन
• गरिबी आणि भूक यांच्याशी संबंधित मुद्दे
• प्रशासन, पारदर्शकता आणि उत्तरदायित्व, ई-गव्हर्नन्स- अनुमादेन, मॉडेल्सचे महत्त्वाचे पैलू, साध्य बाबी, मर्यादा आणि क्षमता;
• नागरिकांची अधिकार, पारदर्शकता, जबाबदारी आणि संस्थात्मक आणि इतर उपाय.
• लोकशाहीत नागरी सेवांची भूमिका.
• भारत आणि त्याचा शेजारी- संबंध.
• द्विपक्षीय, प्रादेशिक आणि जागतिक गट आणि भारताचा समावेश असलेले किंवा भारताच्या हितांवर परिणाम करणारे करार.
• भारताच्या हितसंबंधांवर विकसित आणि विकसनशील देशांच्या धोरणांचा आणि राजकारणाचा प्रभाव, अनिवासी भारतीय.
• महत्त्वाच्या आंतरराष्ट्रीय संघटना, संघटना आणि मंच- त्यांची रचना, शिफारशी.

पेपर – 6 (250 गुण) सामान्य अध्ययन : 3

तंत्रज्ञान, आर्थिक विकास, जैवविविधता, पर्यावरण, सुरक्षा आणि आपत्ती व्यवस्थापन

• भारतीय अर्थव्यवस्था आणि नियोजन, संसाधनांची जमवाजमव, वाढ, विकास यांच्याशी संबंधित समस्या आणि रोजगार.
• सर्वसमावेशक वाढ आणि त्यातून उद्भवणारे मुद्दे.
• सरकारी अंदाजपत्रक भारत आणि महाराष्ट्रा संबंधित
• प्रमुख पिके- देशाच्या विविध भागातील पीक पद्धती, विविध प्रकारचे सिंचन आणि सिंचन प्रणाली साठवणूक, वाहतूक आणि कृषी उत्पादनांचे विपणन आणि समस्या आणि संबंधित अडचणी; शेतक-यांच्या मदतीसाठी संबधित तंत्रज्ञान
• प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष शेती अनुदान आणि किमान आधारभूत किमतींशी संबंधित समस्या; सार्वजनिक वितरण प्रणाली- उद्दिष्टे, कार्यप्रणाली, मर्यादा, सुधारणा; बफर स्टॉक आणि अन्न सुरक्षा समस्या; तंत्रज्ञान मोहिमे; पशुपालनाचे अर्थशास्त्र.
• भारतातील अन्न प्रक्रिया आणि संबंधित उद्योग- व्याप्ती आणि महत्त्व, स्थान, मागणी आणि पुरवठा व्यवस्थापन, पुरवठा साखळी व्यवस्थापन.
• भारतातील जमीन सुधारणा.
• अर्थव्यवस्थेवर उदारीकरणाचे परिणाम, औद्योगिक धोरणातील बदल आणि त्यांचे औद्योगिक क्षेत्रावर होणारी परिणामीक वाढ
• पायाभूत सुविधा, ऊर्जा, बंदरे, रस्ते, विमानतळ, रेल्वे इ.
• गुंतवणूक मॉडेल.
• विज्ञान आणि तंत्रज्ञान- घडामोडी आणि दैनंदिन जीवनात त्यांचे उपयोग आणि परिणाम.
• विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातील भारतीयांची उपलब्धी; तंत्रज्ञानाचे स्वदेशीकरण आणि नवीन तंत्रज्ञान विकसित करणे.
• आयटी, अंतराळ, संगणक, रोबोटिस, नॅनो-तंत्रज्ञान, जैव-तंत्रज्ञान आणि समस्या या क्षेत्रातील जागरूकता बौद्धिक संपदा संबंधित अधिकार
• संवर्धन, पर्यावरणीय प्रदूषण आणि -हास, पर्यावरणीय प्रभाव मूल्यांकन.
• आपत्तीआणि आपत्ती व्यवस्थापन, आपत्ती जोखीम स्थितीस्वापकत्व, सामाजिक स्थिती
• विकास आणि दहशतवादाचा प्रसार आणि यांच्यातील संबंध.
• अंतर्गत सुरक्षेसाठी आव्हाने, आव्हाने निर्माण करण्यात बाह्य राज्य आणि गैर-राज्य घटकांची भूमिका.
• संप्रेषण नेटवर्कद्वारे अंतर्गत सुरक्षेतील आव्हाने, मीडिया आणि समाजमाध्यमांची भूमिक, अंतर्गत सुरक्षा आव्हानांमध्ये नेटवर्किंग साइट्स,
• सायबर सुरक्षेच्या मूलभूत गोष्टी ; मनी लाँड्रिंग आणि त्याचे प्रतिबंध.
• सीमाभागातील सुरक्षा आव्हाने आणि त्यांचे व्यवस्थापन; संघटित गुन्हेगारीचा दहशतवादाशी संबंध.
• विविध सुरक्षा दले आणि एजन्सी आणि त्यांचे नियम

पेपर – 7 (250 गुण) सामान्य अध्ययन : 4

नैतिकता, सचोटी आणि योग्यता

या पेपरमध्ये उमेदवारांची वृत्ती आणि संबंधित समस्यांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन तपासण्यासाठी प्रश्नांचा समावेश असेल त्याचप्रमाणे सचोटी,सार्वजनिक जीवनातील समंजसपणा, समस्या सोडवण्याचा त्यांचा दृष्टीकोन आणि विविध मुद्द्यांवर निर्णय घेणे तसेच समाजात वावरताना त्याच्यासमोरील संघर्ष. प्रश्न आणि मुद्दयावंर असलेला दृष्टीकोन तपासण्यात येईल. या सर्व बाबीवंर केसस्टडीज माध्यमातून प्रश्न विचारण्यात येतील.

अभ्यासक्रम

• नैतिकता आणि मानवी घटक मानवी कृतींमधील नीतिशास्त्राचे सार, निर्धारक आणि परिणाम; नैतिकतेचे परिमाण; नैतिकता – खाजगी आणि सार्वजनिक संबंध. मानवी मूल्य – जीवनातील धडे आणि महान नेते, सुधारक आणि प्रशासक यांच्या शिकवणी; कुटुंब, समाज आणि शैक्षणिक संस्थांची मूल्ये वाढवण्यामध्ये भूमिका.
• दृष्टीकोन : संकल्पना, रचना, कार्य; त्याचा प्रभाव , विचार आणि वर्तनाशी संबंध; नैतिक आणि राजकीय ,दृष्टीकोन ; सामाजिक प्रभाव आणि मन अभिप्राय .
• नागरी सेवेसाठी योग्यता आणि मूलभूत मूल्ये, सचोटी, नि:पक्षपातीपणा आणि अपक्षपातीपणा, वस्तुनिष्ठता, सार्वजनिक सेवेसाठी समर्पण, सहानुभूती, सहिष्णुता आणि दुर्बल घटकांबद्दल सहानुभूती.
• भावनिक बुद्धिमत्ता-संकल्पना, आणि त्यांची उपयोगिता प्रशासन आणि प्रशासनातील अनुप्रयोग.
• भारत आणि जगातील नैतिक विचारवंत तसेच तत्वज्ञानी यांचे योगदान.
• प्रशासनातील तसेच/नागरी सेवेतील मुल्य, नैतिकता,स्थिती आणि समस्या; नैतिक दृश्टीकोन आणि सरकारी तसेचखाजगी संस्थांमध्ये पेचप्रसंग कोंडी; कायदे, नियम, आणि विवेक त्यांचे नैतिक मार्गदर्शन; जबाबदारी हमी आणि नैतिक शासन;
• नैतिक आणि नैतिक मूल्यांचे बळकटीकरण शासन, आंतरराष्ट्रीय संबंध आणि नैतिक समस्या; सहकारी प्रशासन.
• प्रशासनातील नैतिकता, सार्वजनिक सेवेची संकल्पना; शासन आणि नैतिकतेचा तात्विक आधार; माहितीची देवाणघेवाण आणि सरकारमधील पारदर्शकता, माहितीचा अधिकार, आचारसंहिता, संहिता आचरण, नागरिकांची अधिकार, कार्यसंस्कृती, सेवा वितरणाची गुणवत्ता, सार्वजनिक निधीचा वापर, भ्रष्टाचाराची आव्हाने.
• वरील मुद्द्यांवर केस स्टडीज.